Spektrum autyzmu: objawy, diagnoza i spektrum wieku

Spektrum autyzmu to złożony zespół różnic w działaniu mózgu, które wpływają na to, jak dana osoba rozumie świat, komunikuje się i buduje relacje z innymi. Objawy mogą pojawić się we wczesnym dzieciństwie, ale u niektórych osób są widoczne dopiero później, na przykład w dorosłości. Warto wiedzieć, że autyzm nie jest chorobą do wyleczenia, a raczej innym sposobem myślenia i postrzegania, niosącym zarówno trudności, jak i wyjątkowe możliwości. Objawy są bardzo różne – nie ma dwóch osób z autyzmem, które miałyby te same doświadczenia i zachowania. Jak powiedział dr Stephen Shore: „Jeśli widziałeś jedną osobę z autyzmem, widziałeś tylko jedną osobę z autyzmem”.

Czym jest spektrum autyzmu i jakie są objawy?

Co oznacza spektrum autyzmu?

Spektrum autyzmu – inaczej określane jako ASD (ang. autism spectrum disorder) – to nazwa na grupę zaburzeń rozwoju, które dotyczą komunikacji, kontaktów społecznych i przetwarzania informacji. Osoby z autyzmem inaczej odbierają otoczenie i często reagują w inny sposób niż większość ludzi. Choć symptomy obecne są od dzieciństwa, czasem są zauważane dopiero u nastolatków lub dorosłych. Liczba osób otrzymujących taką diagnozę wzrosła po latach 90. dzięki lepszej wiedzy na temat autyzmu i zmianie kryteriów diagnozy.

Najważniejsze, aby pamiętać, że objawy autyzmu są bardzo różne i nie każda osoba musi mieć wszystkie objawy, ani w tym samym nasileniu. Klasyfikacja ICD-11 opisuje wszystkie takie zaburzenia jako „zaburzenie ze spektrum autyzmu” (6A02), co pokazuje dużą różnorodność tego stanu. Autyzm nie wynika ze złego wychowania – jego podłożem są wczesne zmiany biologiczne i neurologiczne w organizmie.

Główne grupy objawów autyzmu

Najczęstsze objawy możemy podzielić na dwie duże grupy, które nazywa się diadą autyzmu:

1. trudności w kontaktach społecznych i komunikacji,
2. sztywne, powtarzalne zachowania oraz ograniczone zainteresowania.

Wszyscy w spektrum mają symptomy z obu tych obszarów, choć ich liczba, wygląd i siła różnią się od osoby do osoby.

• Trudności w kontaktach i komunikacji: trudność w zawieraniu przyjaźni, kłopot z rozumieniem emocji i mowy ciała innych ludzi, niepewność jak się zachować w grupie.
• Sztywność i powtarzalne zachowania: przywiązanie do stałych planów, powtarzalność w ruchach, bardzo szczególne, mocne zainteresowania.

Najczęstsze objawy autyzmu

Problemy z relacjami społecznymi

Jednym z głównych objawów autyzmu są poważne trudności w relacjach z innymi. Osoby w spektrum mają kłopot z nawiązywaniem znajomości, wspólną zabawą lub utrzymywaniem przyjaźni. Często nie wiedzą, jak zacząć rozmowę albo nie rozumieją, co czują inni. Tzw. „teoria umysłu” jest u nich osłabiona, przez co nie reagują na niewyraźne sygnały, takie jak ton głosu czy mimika. Może się wydawać, że są niechętni innym lub nie wiedzą, jak wyrazić swoje uczucia, choć tak naprawdę tego nie zamierzają.

Zaburzenia komunikacji

Objawy w tym obszarze dotyczą zarówno mowy, jak i komunikowania się bez słów:

• U niektórych dzieci mowa pojawia się znacznie później albo jej brakuje (ok. 30% nie mówi wcale lub prawie wcale).
• Niektóre osoby potrafią mówić bardzo dobrze, ale ich wypowiedzi są nietypowe – mogą mówić dziwnym tonem lub powtarzać czyjeś słowa.
• Osoby w spektrum mają trudność z wyrażaniem własnych potrzeb w zrozumiały dla innych sposób.
• Unikają kontaktu wzrokowego, mają ubogą mimikę i gestykulację.
• Nie rozumieją sarkazmu, żartów, przenośni, mówią bardzo dosłownie.

Powtarzalne zachowania i sztywność

Wiele osób w spektrum mocno trzyma się rutyn dnia codziennego i nie lubi zmian. Nawet niewielka zmiana planu wywołuje u nich stres i złość. Często powtarzają określone gesty (np. trzepotanie rękami, kiwanie się), a ich zainteresowania bywają bardzo specyficzne i głębokie: np. pociągi, dinozaury, znane marki urządzeń. Poza tym, spędzają wiele czasu na zajęciach takich jak ustawianie rzeczy w rzędzie lub koncentrowaniu się na szczegółach.

Nietypowe reakcje na bodźce zmysłowe

Osoby z autyzmem mogą być bardzo wrażliwe na światło, dźwięki, zapachy, smaki, czy dotyk. Dla niektórych zwykłe dźwięki, jak szczekanie psa czy dzwonek, są nie do zniesienia, inni wręcz przeciwnie – mogą nie zwracać uwagi na ból czy bardzo głośne dźwięki. Reakcje sensoryczne wpływają na codzienne życie, na przykład trudności w noszeniu określonych ubrań lub nietolerancja pewnych smaków.

Inne, mniej typowe objawy autyzmu

Wyjątkowe talenty i mocne strony

Nie można zapomnieć o wyjątkowych zdolnościach wielu osób w spektrum autyzmu. Często mają one znakomitą pamięć, wyjątkowo skupiają się na swojej pasji i dostrzegają detale niezauważalne dla większości. Te umiejętności pomagają osiągnąć sukces w takich dziedzinach jak matematyka, komputerowe technologie, sztuka czy nauki ścisłe. Często ich hobby staje się pracą albo głównym źródłem radości.

Stimy – czym są i po co się pojawiają?

Stimy to powtarzające się ruchy lub dźwięki, które pomagają osobom z autyzmem radzić sobie z napięciem, stresem lub przeciążeniem. Może to być machanie rękami, bujanie się, mruczenie, stukanie palcami. Warto wiedzieć, że stimy pomagają się uspokoić i pozwalają lepiej znosić trudne sytuacje. Zamiast tłumić stimy, należy rozumieć ich rolę, a w razie potrzeby – pomóc znaleźć inne sposoby wyciszenia.

Echolalia i tematyczne pasje

Echolalia to powtarzanie usłyszanych słów lub zdań. Nie jest to „bez sensu” – takie powtarzanie może pomóc wyrazić myśli lub emocje, przemyśleć nową informację, a czasem służy po prostu kontaktowi z inną osobą. Bardzo charakterystyczna jest też obecność wąskich, intensywnych zainteresowań – osoby w spektrum potrafią opowiadać godzinami o swoim hobby, np. o rozkładzie jazdy, historii danej marki czy losach ulubionej postaci.

Wczesne objawy autyzmu u dzieci

Na co zwracać uwagę przed 3. rokiem życia?

Im wcześniej wykryje się objawy, tym lepsze efekty może dać wsparcie. Do sygnałów ostrzegawczych należą:

Niepokojące są także: brak zainteresowania zabawą z dziećmi, nieodwzajemnianie uśmiechów, niechęć do kontaktu fizycznego, trudności z naśladowaniem ruchów czy brak prób pokazania rodzicowi czegoś ciekawego.

Objawy u niemowląt i małych dzieci

U niemowląt można zauważyć brak odpowiedzi na uśmiech, małą potrzebę kontaktu z ludźmi, niechęć do przytulania, mało zróżnicowaną mimikę, brak zainteresowania głosem rodziców. Dzieci nie bawią się kreatywnie, tylko powtarzają te same czynności, np. układają zabawki w rzędy. Często mają też opóźniony rozwój ruchowy lub nietypowe reakcje na dźwięki i dotyk.

Warto pamiętać: nie każde dziecko z tymi objawami ma autyzm, ale jeśli niepokojące zachowania utrzymują się, trzeba skonsultować się ze specjalistą.

Objawy autyzmu w różnych grupach wiekowych

Dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym

W tym wieku trudności w kontaktach stają się bardziej zauważalne. Dziecko może mieć kłopot z dołączaniem do innych w zabawie, nie rozumieć zasad i sygnałów społecznych, nie potrafić podtrzymać rozmowy. Mowa może dalej się opóźniać albo być nieadekwatna do sytuacji. Wciąż pojawia się silna potrzeba rutyny i wybuchy złości w razie zmian. Zabawa jest powtarzalna i mało kreatywna. Typowe są sztywne zainteresowania i nietypowe ruchy (np. trzepotanie rękami, kiwanie się).

Młodzież ze spektrum autyzmu

W okresie dojrzewania trudności mogą stać się jeszcze bardziej widoczne. Osoby nastoletnie w spektrum mogą nadal mieć problem z zawieraniem bliskich znajomości, a ich sposób mówienia może wydawać się zbyt szczery, czasem nawet niegrzeczny (choć nie to mają na myśli). Zainteresowania są najczęściej wąskie, a rutyna nadal bardzo ważna. Pojawiają się trudności z dbaniem o higienę i wygląd, czasem wycofanie oraz objawy lęku lub depresji.

Jak objawy autyzmu zmieniają się z wiekiem?

Autyzm towarzyszy osobie przez całe życie, ale objawy mogą się zmieniać. Dzieci, które otrzymują wsparcie od najmłodszych lat, mogą radzić sobie coraz lepiej, a niektóre objawy stają się z czasem mniej widoczne. Jednak wraz ze wzrostem wymagań (np. szkoła, praca, nowe znajomości), mogą pojawić się nowe trudności lub dawniej wypracowane sposoby radzenia sobie mogą przestać wystarczać. Niektóre osoby w dorosłości zaczynają „maskować” objawy – na przykład udając utrzymanie kontaktu wzrokowego czy naśladując gesty innych osób.

Objawy autyzmu u dorosłych

Jak przejawia się autyzm w dorosłości?

Coraz częściej diagnoza autyzmu stawiana jest u dorosłych, którzy wcześniej nie wiedzieli, dlaczego mają trudności. U dorosłych pojawiają się:

• kłopot z rozumieniem emocji i zachowań innych,
• trudność z rozmowami towarzyskimi,
• niechęć do kontaktu wzrokowego,
• dosłowne traktowanie żartów, ironii i metafor,
• silna potrzeba rutyny i porządku,
• bardzo wąskie, głębokie zainteresowania,
• drobiazgowość, powtarzalne ruchy,
• nietypowa wrażliwość na bodźce

Te trudności mogą powodować poczucie samotności lub stresu, ale wiele osób w spektrum wykorzystuje swoje mocne strony, by dobrze radzić sobie zawodowo.

Maskowanie objawów

Spora liczba dorosłych, szczególnie kobiet, uczy się ukrywać swoje nietypowe zachowania, by nie wyróżniać się w grupie. Przykładem jest patrzenie na czoło rozmówcy zamiast w oczy lub powstrzymywanie stimów w obecności innych. Choć takie zachowanie ułatwia życie społeczne, na dłuższą metę bywa bardzo męczące i prowadzi do stresu, lęku czy nawet depresji. Z tego powodu diagnostyka dorosłych powinna uwzględniać fakt, że mogą oni świetnie maskować swoje objawy.

Objawy autyzmu u kobiet i dziewczynek

Kobiety w spektrum – czy objawy są inne?

Dziewczynki i kobiety są rzadziej diagnozowane, bo ich objawy są zwykle łagodniejsze i mniej wyraziste niż u chłopców. Dziewczynki chętniej naśladują rówieśniczki, co utrudnia rozpoznanie. Ich zainteresowania są także często społecznie akceptowane (np. książki, sztuka, zwierzęta), co maskuje głębię trudności. Często zamiast autyzmu rozpoznaje się u nich lęk, depresję lub zaburzenia odżywiania. Z badań wynika, że kobiety otrzymują diagnozę średnio o półtora roku później niż chłopcy.

Dlaczego objawy u kobiet są nie zawsze widoczne?

Kobiety częściej uczą się naśladować zachowania innych, by dopasować się do oczekiwań otoczenia. Maskowanie wymaga od nich dużego wysiłku – stąd częstsze problemy z samopoczuciem psychicznym. Dodatkowo kryteria diagnozowania autyzmu były tworzone na podstawie obserwacji chłopców, więc trudniej rozpoznać mniej oczywiste objawy. Kobiece zainteresowania są często „typowe” i nie wzbudzają podejrzeń, a objawy autyzmu mogą być przesłonięte przez inne trudności, jak depresja czy zaburzenia lękowe.

Jak różnicować objawy autyzmu?

Inne zaburzenia mylone z autyzmem

Autyzm często jest mylony z innymi zaburzeniami, zwłaszcza jeśli u osoby występują objawy związane z różnymi problemami. Najczęstsze pomyłki to:

• Lęki i depresja – wycofanie, trudności w relacjach, niepokój, problemy w komunikacji; do 40% osób w spektrum może mieć także jedno z tych zaburzeń.
• ADHD – impulsywność, problemy z koncentracją i nadpobudliwość zdarzają się również w autyzmie, a wiele osób ma oba rozpoznania.
• Zaburzenia odżywiania – sztywność w wyborze jedzenia bywa mylona z anoreksją lub innymi zaburzeniami jedzenia, choć wynika z wrażliwości sensorycznej.
• Fobia społeczna / nieśmiałość – trudności w nawiązywaniu kontaktów czy unikanie spojrzenia mogą być uznane za zwykłą nieśmiałość.
• Zespół Tourette’a – powtarzalne ruchy (tiki) bywają mylone ze stimami obecnymi w autyzmie.
• Schizofrenia – wycofanie i trudności w komunikacji mogą występować także w schizofrenii, ale różnią się przyczyną i innymi symptomami, na przykład urojeniami.
• Niepełnosprawność intelektualna – choć część osób z autyzmem może mieć obniżony iloraz inteligencji, zdecydowana większość ma inteligencję w normie lub wyższą.

Jeśli masz wątpliwości dotyczące rozwoju dziecka lub zauważasz niepokojące zachowania u siebie lub bliskich, warto udać się do psychologa, pedagoga specjalnego lub psychiatry. Do postawienia diagnozy używa się specjalnych testów (takich jak ADOS-2), najlepiej przy współpracy zespołu specjalistów. Dobór właściwego wsparcia powinien wynikać z dokładnie przeprowadzonej diagnozy.