Cytologia – co to za badanie i dlaczego jest tak ważne?

Cytologia, często nazywana cytologią ginekologiczną, to ważne badanie przesiewowe polegające na ocenie pod mikroskopem komórek pobranych z szyjki macicy. Główny cel to wczesne wykrycie nieprawidłowości, w tym zmian przedrakowych i raka, zanim pojawią się objawy. Regularne wykonywanie cytologii pozwala wykryć raka szyjki macicy na bardzo wczesnym etapie, co wyraźnie poprawia szansę na pełne wyleczenie. To proste i ważne badanie jest podstawą profilaktyki u każdej kobiety.

W tym artykule wyjaśnimy, czym dokładnie jest cytologia, jak przebiega, dlaczego ma tak duże znaczenie dla zdrowia, jakie ma rodzaje oraz jak się do niej przygotować. Opiszemy też, jak czytać wyniki, jaka jest rola cytologii przy HPV oraz sytuacje szczególne, takie jak cytologia w ciąży czy u dziewic. Celem jest jasne i proste wsparcie w dbaniu o zdrowie.

Cytologia – co to za badanie?

Czym jest cytologia i do czego służy?

Cytologia (badanie cytologiczne) to badanie medyczne polegające na dokładnej ocenie komórek pod mikroskopem. Choć można badać komórki z różnych miejsc ciała, w ginekologii cytologia oznacza badanie przesiewowe służące wykrywaniu raka szyjki macicy. Jest ważna w profilaktyce, bo pozwala wychwycić komórki o zmienionym wyglądzie, które mogą świadczyć o stanie zapalnym, zakażeniu oraz zmianach przedrakowych lub rakowych.

Główne zadanie cytologii to wykrycie zmian na wczesnym etapie, często zanim rozwiną się objawy choroby. Wczesne wykrycie raka szyjki macicy daje dużo większą szansę na skuteczne leczenie. Badanie dostarcza informacji o rodzaju, wyglądzie i liczbie komórek, co pozwala ocenić stan szyjki macicy i w razie potrzeby zaplanować dalszą diagnostykę.

Na czym polega badanie cytologiczne?

Cytologia polega na ocenie komórek nabłonka pobranych z tarczy i kanału szyjki macicy. Materiał pobiera się jednorazową szczoteczką ginekologiczną. Zabieg jest szybki i zwykle bezbolesny, choć czasem może pojawić się lekki dyskomfort. Po pobraniu komórki są przygotowywane zgodnie z typem cytologii i trafiają do laboratorium. Tam specjalista ogląda próbkę pod mikroskopem i szuka odchyleń od normy.

Wynik cytologii nie jest ostateczną diagnozą. To podstawa do dalszych kroków. Gdy wynik jest nieprawidłowy, lekarz zleca zwykle kolposkopię, a czasem pobranie wycinków do badania histopatologicznego, aby postawić dokładne rozpoznanie i zaplanować leczenie.

Dlaczego cytologia jest ważna dla zdrowia?

Jakie choroby można wykryć dzięki cytologii?

Cytologia to podstawowe narzędzie w profilaktyce i wczesnym wykrywaniu raka szyjki macicy. Pozwala wykryć komórki nowotworowe oraz komórki nieprawidłowe (atypowe, dysplastyczne). Takie zmiany są często pierwszym sygnałem problemu, na długo przed wystąpieniem objawów. Wykrycie ich na etapie przedinwazyjnym daje dużą szansę na wyleczenie, bo można działać, zanim choroba się rozwinie.

Poza rakiem szyjki macicy, cytologia może wskazywać na inne problemy, np. zmiany związane z zakażeniem HPV – wirusem odpowiedzialnym za większość przypadków raka szyjki macicy. Sama cytologia nie potwierdza obecności HPV, ale może pokazać zmiany komórkowe wywołane przez ten wirus. Do potwierdzenia zakażenia służy test DNA HPV. Cytologia może też wykazać stan zapalny, choć to nie jest jej główne zastosowanie. Nie służy do diagnozowania raka trzonu macicy ani chorób przenoszonych drogą płciową – do tego potrzebne są inne badania.

Czy cytologia zapobiega nowotworom szyjki macicy?

Sama cytologia nie zapobiega powstawaniu raka, ale pozwala wcześnie wykryć zmiany, co hamuje rozwój choroby do zaawansowanych stadiów. Regularne badania wychwytują zmiany przedrakowe, które można wyleczyć, zanim przejdą w raka. Dlatego cytologia to ważny element profilaktyki wtórnej. Regularne wyniki pomagają szybko reagować na niepokojące sygnały.

Wczesne wykrycie raka szyjki macicy daje zwykle dobre rokowania. Czułość cytologii wynosi około 60-70%, a swoistość około 95%. Połączenie cytologii z testem na HPV dodatkowo podnosi skuteczność i ułatwia ocenę ryzyka. Warto też pamiętać o szczepieniach przeciw HPV – to profilaktyka pierwotna, która wspiera ochronę przed rakiem szyjki macicy.

Rodzaje cytologii – konwencjonalna i płynna

Cytologia konwencjonalna – przebieg i zastosowanie

Cytologia konwencjonalna (tradycyjna) to metoda stosowana od lat. Po pobraniu komórek szczoteczką, materiał nanosi się bezpośrednio na szkiełko i utrwala, zwykle 98% etanolem w sprayu. Szkiełko trafia do laboratorium, gdzie specjalista ocenia pod mikroskopem komórki nabłonka oraz inne składniki, np. śluz czy krwinki.

Mimo nowszych metod, cytologia konwencjonalna wykonywana regularnie nadal jest wartościowa, szeroko dostępna i często refundowana. Jej atutem jest prostota. Wadą bywa trudność w uzyskaniu „czystego” preparatu, co czasem utrudnia ocenę, ale doświadczony diagnostyk potrafi dobrze interpretować takie próbki.

Cytologia płynna (LBC) – na czym polega?

Cytologia płynna (LBC) to nowsza technika. Zamiast nanosić materiał na szkiełko, końcówkę szczoteczki umieszcza się w pojemniku z płynem utrwalającym, który chroni komórki w transporcie.

W laboratorium materiał przechodzi przez filtr, który usuwa śluz, krwinki i bakterie. Na szkiełko trafiają głównie komórki nabłonka, ułożone w jednej warstwie, co ułatwia ocenę i zmniejsza ryzyko przeoczenia zmian. Z tej samej próbki można wykonać dodatkowe testy, np. test HPV, bez ponownego pobierania materiału.

Porównanie cytologii konwencjonalnej i płynnej

Obie metody mają ten sam cel – wczesne wykrycie zmian w komórkach szyjki macicy. Różnią się przygotowaniem próbki, czytelnością preparatu i dodatkowymi możliwościami.

Czułość obu metod jest zbliżona, ale LBC daje czytelniejsze preparaty i pozwala wykonać dodatkowe badania z jednego pobrania. Jeśli masz taką możliwość, warto wybrać LBC.

Jak przygotować się do cytologii?

Kiedy najlepiej zrobić cytologię?

Najlepszy czas to środek cyklu (około 10.-20. dnia). Badania nie wykonuje się w trakcie miesiączki – krew utrudnia ocenę. Dobrym terminem jest 3-4 dni po zakończeniu krwawienia i nie później niż 4 dni przed kolejną miesiączką.

Jeśli wizyta wypada poza tym przedziałem, a nie masz miesiączki, badanie można zrobić. Gdy występują objawy infekcji (świąd, pieczenie, upławy), najpierw trzeba wyleczyć stan zapalny, a dopiero potem wykonać cytologię. To poprawia wiarygodność wyniku.

Jakie są zalecenia przed badaniem cytologicznym?

Przed badaniem warto zastosować kilka prostych zasad:

• nie wykonuj badania w czasie miesiączki,
• przez 24 godziny przed badaniem wstrzymaj się od współżycia,
• przez 24 godziny nie stosuj globulek, kremów, maści dopochwowych ani tamponów,
• nie rób irygacji,
• unikaj innych badań i zabiegów ginekologicznych dzień przed cytologią.

U pacjentek po menopauzie lekarz może zalecić krótką terapię dopochwową estrogenami przed badaniem, aby poprawić jakość nabłonka i ułatwić pobranie próbki.

Jak przebiega badanie cytologiczne?

Jak wygląda pobranie materiału podczas cytologii?

Podczas wizyty pacjentka siada na fotelu ginekologicznym. Lekarz lub położna wprowadza do pochwy wziernik, aby uwidocznić szyjkę macicy. U dziewic używa się mniejszego wziernika i działa bardzo delikatnie.

Następnie jednorazową szczoteczką delikatnie zbiera się komórki z tarczy i kanału szyjki. W cytologii konwencjonalnej materiał nanosi się na szkiełko. W LBC końcówkę szczoteczki z próbką umieszcza się w pojemniku z płynem. Całość trwa kilka minut. Po zakończeniu można wrócić do codziennych zajęć.

Ile trwa badanie cytologiczne?

Pobranie materiału zajmuje zwykle 5-15 minut. Najwięcej czasu może zająć wywiad i przygotowanie do badania. Część kobiet nie czuje pobrania, a część odczuwa lekki ucisk lub otarcie. Po badaniu możesz od razu funkcjonować normalnie. Niewielkie plamienie zdarza się i zwykle szybko mija. Gdy jest obfite lub długotrwałe, skontaktuj się z lekarzem. Na wyniki czeka się zwykle 2-3 tygodnie, czasem krócej (około 7 dni).

Jak często wykonywać cytologię?

Zalecenia dotyczące częstotliwości badań cytologicznych

PTGiP zaleca wykonywanie cytologii co 1-3 lata. Wielu lekarzy rekomenduje badanie co roku, zwłaszcza metodą tradycyjną, zwłaszcza u kobiet aktywnych seksualnie i po ukończeniu 21-25 lat.

Kobiety z podwyższonym ryzykiem (np. zakażone HIV, przyjmujące leki obniżające odporność, z zakażeniem HPV wysokiego ryzyka) powinny badać się częściej – co 6-12 miesięcy według decyzji lekarza. Jeśli wynik LBC połączonej z testem HPV jest prawidłowy, odstęp może wynosić do 3 lat. Cytologię powinny robić także kobiety po menopauzie oraz dziewice (częstotliwość ustala się indywidualnie). Badania można zakończyć około 65. roku życia przy prawidłowej historii wyników.

Program profilaktyczny NFZ – na czym polega?

W Polsce działa Program Profilaktyki Raka Szyjki Macicy. Obejmuje bezpłatną cytologię dla kobiet w wieku 25-64 lata. Z darmowej cytologii konwencjonalnej mogą skorzystać kobiety, które nie miały badania w ostatnich 3 latach. Dla kobiet z czynnikami ryzyka (HIV, leki immunosupresyjne, HPV HR) badanie przysługuje, jeśli nie było wykonane w ciągu 12 miesięcy.

Skierowanie nie jest potrzebne. Wystarczy zgłosić się do placówki realizującej program (lista na stronie NFZ). W programie wprowadzono także test HPV HR i cytologię na podłożu płynnym. Badania te są finansowane przez NFZ i dostępne w ponad 2700 placówkach. Przy prawidłowym wyniku kolejny test zaleca się po 3 latach (lub po 12 miesiącach, jeśli są ku temu powody). Celem programu jest wcześniejsze wykrywanie zmian i poprawa zdrowia kobiet.

Cytologia a wyniki – jak je interpretować?

Norma cytologii: co oznacza prawidłowy wynik?

Prawidłowy wynik to dobra wiadomość. Oznacza brak komórek nieprawidłowych lub podejrzanych. W systemie Bethesda wynik ten oznacza się jako NILM (negative for intraepithelial lesion or malignancy).

NILM oznacza „brak zmiany śródnabłonkowej lub złośliwości”. Lekarz zwykle zaleca wtedy kontynuację badań zgodnie z planem (co 1-3 lata, zależnie od czynników ryzyka).

Nieprawidłowy wynik cytologii – co dalej?

Nieprawidłowy wynik nie oznacza od razu raka. To sygnał do dalszych badań. Do opisu służy system Bethesda (TBS), który zastąpił dawną skalę Papanicolau. Wynik może wskazywać na stan zapalny, zmiany przedrakowe lub, rzadziej, raka.

Kolejne kroki zależą od wyniku i historii zdrowia. Zwykle zaleca się powtórzenie cytologii po czasie, test HPV (jeśli nie był wykonany) lub kolposkopię. Kolposkopia polega na oglądaniu szyjki w powiększeniu. Podczas badania można pobrać wycinek do histopatologii, która daje najdokładniejsze rozpoznanie.

Najczęstsze klasyfikacje wyników cytologii

System Bethesda (TBS) porządkuje wyniki i ułatwia ich ocenę. Najczęstsze kategorie:

• NILM (negative for intraepithelial lesion or malignancy): wynik prawidłowy – brak komórek podejrzanych i nowotworowych.
• ASC (atypical squamous cells): nieprawidłowe komórki nabłonka płaskiego:
  • ASC-US: komórki o nieokreślonym znaczeniu; często towarzyszy im stan zapalny; wymagają kontroli.
  • ASC-H: zmiany, przy których nie można wykluczyć zmian dużego stopnia; wymagają pilniejszej diagnostyki.
• LSIL: zmiana małego stopnia, często związana z HPV; odpowiada zwykle CIN1.
• HSIL: zmiana dużego stopnia; wymaga szybkiego działania. Obejmuje:
  • CIN2 (zmiana średniego stopnia)
  • CIN3 (zmiana dużego stopnia)

  Zmiany te są prekursorami raka i wymagają leczenia.

• AGC: nieprawidłowe komórki nabłonka gruczołowego; rzadsze, ale mogą być istotne klinicznie.
• CIS: rak płaskonabłonkowy in situ – zmiany ograniczone do nabłonka.
• AIS: rak gruczołowy in situ – również ograniczony do miejsca powstania.

Pełną interpretację zawsze przedstawia lekarz i na tej podstawie planuje kolejne kroki.

Cytologia a wykrywanie wirusa HPV i innych zakażeń

Czy cytologia wykrywa HPV?

Klasyczna cytologia nie wykrywa bezpośrednio HPV. Ocena dotyczy wyglądu komórek i skutków zakażenia, np. zmian dysplastycznych. Do potwierdzenia obecności wirusa służy test DNA HPV z określeniem typu, w tym typów wysokiego ryzyka.

Coraz częściej zaleca się LBC połączoną z testem HPV HR, bo oba badania można wykonać z jednej próbki. Taki zestaw podnosi skuteczność przesiewu i pozwala wydłużyć przerwy między badaniami przy prawidłowych wynikach.

Cytologia a choroby przenoszone drogą płciową

Cytologia nie służy do wykrywania chorób przenoszonych drogą płciową. Może czasem wskazywać na stan zapalny, ale nie rozpoznaje konkretnych zakażeń, takich jak chlamydia, rzeżączka, kiła, HSV czy HIV. Do ich diagnozy potrzebne są odpowiednie testy (krew, wymazy, badania genetyczne).

Regularna cytologia to profilaktyka raka szyjki macicy. Jeśli istnieje podejrzenie zakażenia przenoszonego drogą płciową, trzeba zgłosić się do lekarza po właściwe badania.

Cytologia w szczególnych przypadkach

Cytologia w ciąży – kiedy wykonywać badanie?

Ciąża nie wyklucza cytologii. To element opieki prenatalnej. Badanie wykonuje się tak samo jak u kobiet nieciężarnych. Zwykle robi się je w I trymestrze, około 10. tygodnia, jeśli nie było wykonane w ciągu 6 miesięcy przed ciążą.

Przy prawidłowym wyniku kolejne badanie można odłożyć na czas po porodzie. Gdy wynik jest nieprawidłowy, dalsze postępowanie ustala lekarz prowadzący z myślą o bezpieczeństwie ciąży. Czasem badanie się powtarza w ciąży, czasem kontrola odbywa się po połogu.

Cytologia u dziewic – czy i kiedy jest wskazana?

Tak, cytologia jest wskazana także u dziewic, zwłaszcza po 21-25 roku życia. Celem jest ocena zdrowia szyjki macicy niezależnie od współżycia. Ryzyko raka u dziewic jest mniejsze, ale nie zerowe.

Przed badaniem trzeba poinformować lekarza o dziewictwie. Używa się wtedy mniejszego wziernika, a pobranie wykonuje się bardzo delikatnie. Badanie jest bezpieczne i nie powinno budzić obaw.

Czy cytologię można wykonywać po porodzie?

Tak. Najlepiej podczas pierwszej wizyty kontrolnej po połogu, czyli po około 6-8 tygodniach. To dobry moment na ocenę szyjki macicy i ewentualne dalsze kroki.

Jeśli cytologia nie była aktualna przed ciążą lub w jej trakcie, albo wynik był nieprawidłowy, badanie po porodzie jest szczególnie ważne.

Najczęstsze pytania i wątpliwości dotyczące cytologii

Czy plamienie po cytologii jest normalne?

Niewielkie plamienie po cytologii zdarza się dość często i zwykle szybko mija. To efekt delikatnego podrażnienia szyjki macicy podczas pobrania. Objawy ustępują zwykle po kilku godzinach, najpóźniej po 1-2 dniach.

Skontaktuj się z lekarzem, jeśli plamienie trwa dłużej, jest obfite, pojawiają się skrzepy, silny ból brzucha, gorączka lub nieprzyjemny zapach. Przy nadżerce lub ektopii plamienie może pojawiać się częściej.

Ile się czeka na wyniki cytologii?

Zwykle 2-3 tygodnie, czasem krócej (nawet około 7 dni), zależnie od laboratorium. Warto zapytać w placówce, kiedy wynik będzie gotowy.

Wynik zawsze omawiaj z lekarzem lub położną. Specjalista wyjaśni znaczenie opisu i zaproponuje ewentualne dalsze badania lub leczenie.

Czy badanie jest bolesne?

Większość kobiet nie odczuwa bólu. Najbardziej wyczuwalny bywa moment wprowadzenia i rozsunięcia wziernika. Pobranie szczoteczką zwykle jest ledwo zauważalne. Jeśli masz wrażliwą szyjkę lub wcześniejsze złe doświadczenia, powiedz o tym przed badaniem – personel przeprowadzi je jeszcze delikatniej.

Jaki jest koszt cytologii?

Koszt zależy od placówki, metody i tego, czy badanie jest prywatne, czy w ramach programu. Wiele kobiet może skorzystać z bezpłatnej cytologii finansowanej przez NFZ (25-64 lata, co 3 lata; przy czynnikach ryzyka – co 12 miesięcy).

Prywatnie: cytologia konwencjonalna zwykle kosztuje 60-100 zł, cytologia płynna (LBC) 150-250 zł. Można też wykonać LBC w pakiecie z testem HPV, co wpływa na cenę. Regularne badania to inwestycja w zdrowie i spokój.